"Your Mental Wellbeing, Our Priority"

×

संत तुकाराम हे १७ व्या शतकातील मराठी संत होते जे त्यांच्या भक्ती रचना आणि अध्यात्मिक शिकवणींसाठी आदरणीय आहेत. त्यांची कामे मानवी मनाची खोल समज प्रतिबिंबित करतात आणि मानसिक शांती, आनंद कसा मिळवावा याबद्दल अंतर्दृष्टी देतात. या लेखात, आम्ही संत तुकारामांच्या शिकवणींचा मानसिक आरोग्य आणि आरोग्यासाठी समानता शोधू.

संत तुकारामांच्या लेखनातील मध्यवर्ती विषयांपैकी एक म्हणजे उच्च शक्तीला शरण जाण्याचे महत्त्व. त्यांचा असा विश्वास होता की नियंत्रण सोडल्यास आणि दैवी शक्तीवर आपला विश्वास ठेवून आपण आंतरिक शांती आणि मानसिक दुःखापासून मुक्तता मिळवू शकतो. त्यांच्या एका अभंगात ते लिहितात:

विष्णु जोडी कर | माथा रज वंदी हर || तुका म्हणे बळ | तोरडी हा कळीकाळ ||

या श्लोकाचा ढोबळ अर्थ असा होतो की "मी भगवान शिव ला शरण जातो आणि नेहमी भगवान विष्णूची (विठ्ठल) पूजा करतो." येथे, तुकाराम आपला अहंकार सोडून उच्च शक्तीच्या स्वाधीन होण्यावर भर देतात. असे केल्याने, आपण आपल्या चिंता आणि चिंतांच्या ओझ्यातून स्वतःला मुक्त करू शकतो आणि परमात्म्यामध्ये सांत्वन मिळवू शकतो.

उच्च शक्तीला शरण जाण्याची ही कल्पना आधुनिक मानसोपचारातील स्वीकृती आणि शरणागतीच्या तत्त्वांसारखीच आहे. स्वीकृती आणि वचनबद्धता थेरपी (ACT), उदाहरणार्थ, व्यक्तींना त्यांचे विचार आणि भावना निर्णय न घेता स्वीकारण्यास आणि त्यांचे नियंत्रण किंवा टाळण्याचे त्यांचे प्रयत्न सोडण्यास प्रोत्साहित करते. हे व्यक्तींना लवचिकता निर्माण करण्यास आणि कठीण भावनांना तोंड देण्यास मदत करू शकते.

तुकारामांच्या शिकवणीतील आणखी एक महत्त्वाचा पैलू म्हणजे अनासक्तीचा विचार. त्याचा असा विश्वास होता की आपण भौतिक संपत्ती किंवा सांसारिक इच्छांशी जोडले जाऊ नये कारण ते दुःख आणि मानसिक आंदोलनास कारणीभूत ठरू शकतात. त्यांच्या एका अभंगात ते लिहितात.

काया वाचा मने रूपी गुंतल्या वासना | एकांताचे सुख जाती घेउनिया राणा || सुख ते चि दुःख पुण्यपाप खरे | हे तो आम्हा बरे कळो आले || अमृते सागर भरवती गंगा |

या श्लोकाचा ढोबळ अर्थ असा आहे की "तुमचे शरीर, वाणी आणि मन कृतींशी जोडू नका. सत्यच सर्वत्र पहा. सुख, दु:खाने किंवा ऐहिक सुखांच्या आसक्तीने भारावून जाऊ नका, शाश्वत जीवन शक्तीचे अमृत प्या. ."

तुकारामांनी अनासक्तीवर दिलेला भर हा सजगतेच्या तत्त्वांप्रमाणेच आहे, जे व्यक्तींना निर्णय न घेता आणि त्यांच्याशी संलग्न न होता त्यांचे विचार आणि भावनांचे निरीक्षण करण्यास प्रोत्साहित करतात. हे व्यक्तींना त्यांच्या विचार आणि भावनांपासून अलिप्ततेची भावना विकसित करण्यात मदत करू शकते, ज्यामुळे त्यांचा मानसिक आरोग्यावर होणारा परिणाम कमी होऊ शकतो.

तुकारामांनीही इतरांप्रती करुणा आणि सेवेचे महत्त्व सांगितले. त्यांचा असा विश्वास होता की इतरांची सेवा करून आपण सहानुभूतीची भावना विकसित करू शकतो आणि आपल्या सामायिक मानवतेशी जोडू शकतो. त्यांच्या एका अभंगात ते लिहितात.

मोकळिया मने घ्याल जारी सेवा | प्रसाद पाठवा लवकरी || तुका म्हणे तुझी जलिया कृपण | नामाची जातं मग कैची ||

या श्लोकाचा ढोबळ अर्थ असा होतो की "मोकळ्या मनाने सर्वाची सेवा करा. त्यात किंतु परंतु आणू नका.उपयोग नेहमी इतरांच्या सेवेसाठी रात्रंदिवस करावा."

तुकारामांनी करुणा आणि सेवेवर दिलेला भर हा सकारात्मक मानसशास्त्राच्या तत्त्वांसारखाच आहे, जे मानसिक कल्याणासाठी सामाजिक संबंध आणि सामाजिक वर्तनाच्या महत्त्वावर भर देतात. संशोधनात असे दिसून आले आहे की इतरांना मदत केल्याने आपला स्वतःचा आनंद वाढू शकतो आणि नैराश्य आणि चिंताची लक्षणे कमी होऊ शकतात.

शेवटी, तुकारामांनी आत्मचिंतन आणि आत्मनिरीक्षणाचे महत्त्वही सांगितले. त्यांचा असा विश्वास होता की आपल्या कृती आणि विचारांवर चिंतन करून आपण आत्म-जागरूकता विकसित करू शकतो आणि आपल्या स्वतःच्या स्वभावाबद्दल अंतर्दृष्टी प्राप्त करू शकतो. त्यांच्या एका अभंगात ते लिहितात.

आत्मस्थिति तया अंगी वसे | नो बोले गुण दोष नाइके जो कानी | वरतोनि तो जणी जानार्धन || तुका म्हणे वर्म जाणितल्याविण | पावे करिता सीण सांडिमांडी || लेखक

विरसेन साळोखे

Member of Mental Health Review Board, Maharashtra Govt.

#स्वमदत #समुपदेशन #विचार #mentalhealth #mentalhealthawareness #virsensalokhe Virsen Salokhe #santtukarammaharaj #callingforcreator

×

माझ्या गावाकडील ओढ्यावरती साकव आहे. '' म्हणजे दोन तिरांना बांधलेला लाकूड आणि दोऱ्याचा वापर केलेला पुल. फक्त माणसांचा वापरायचा आहे. तिरापलीकडील व अलीकडील लोक या साकवा मुळे जोडली गेली आहेत. या साकवावरून आम्ही लहान मुलं ज्यावेळी जात असून तेव्हा मुद्दामून हलवत असू झोपाळ्यासारखी त्याची मजा घेत असू. हल्लीच गावाकडून माहिती ही आली की साकव तुटला आहे जुना झाला होता, मोडकळी आला होता, भविष्यातील एखादा मोठा अपघात होऊ नये. या कारणास्तव आता तो तोडला गेलेला आहे

साकवाच्या ठिकाणी राहून आपण थोडा विचार करू शकतो का?

ज्या साकवणे आयुष्यभर लोकांना जोडण्याची काम केले तो आता नाही. कोणीतरी म्हटलेलं आहे लोकांच्या सेवेसाठी चंदनासारखे तसेच या साकवाने आयुष्यभर लोकांच्या सेवेसाठी झिजला आहे. लोकांना एकत्र ठेवून त्यांना जपला आहे. लोकांना नवनवीन भविष्य दिलेल्या आहे.

प्रत्येक कुटुंबात अशी साकवासारखी माणसे असतात ही सर्वांना जोडून ठेवत असतात. प्रसंगी अपमान सहन करून कुटुंब एकत्र राहावे यासाठी प्रयत्न करत असतात. आपल्या नात्यांमध्ये पै- पाहुण्यांमध्ये ही व्यक्ती असते कदाचित आपल्या घरात देखील असते.

अशी साकव्यासारख्या माणसांच्या आयुष्याला एक गोष्ट नक्की येत असते. अचानक घरातील या सदस्याला खोटं ठरवलं जातं कटकारस्थान करून त्यांचा अपमान केला जातो. त्यांना बाजूला केलं जातं आणि मग अशी साकवासारखी माणसं दुखावतात आणि कुटुंबाकडे लक्ष देणे बंद करतात. त्यातून नंतर ते कुटुंबच विभागले जाते परिणामी कौटुंबिक, आर्थिक व सामाजिक असे न भरून येणारे नुकसान या कुटुंबाचे होते म्हणून तुमच्या घरातील अशा साकवा सारख्या सदस्याला वेळीच ओळखा त्याची काळजी घ्या आणि आपले कुटुंब समृद्ध बनवा.

"तुमच्या घरी सर्वांना जोडून ठेवणारा "साकव" कोण आहे?"

- विरसेन साळोखे सदस्य - मानसीक आरोग्य आढाव बैठक, महाराष्ट्र शासन संस्थापक - मनसंवाद

× जागतिक स्किझोफ्रेनिया दिवस: प्रतिबंध, उपचार आणि पुनर्वसन स्किझोफ्रेनिया समजून घेणे:

स्किझोफ्रेनिया एक जटिल मनोवैज्ञानिक स्थिती आहे. असंबद्ध विचार आणि भाषण, भ्रामकपणा, भ्रामक आणि संज्ञानात्मक विकृती. वेगवेगळ्या वयोगटातील, जातीय आणि सामाजिक-आर्थिक पार्श्वभूमीतील लोकांवर याचा प्रभाव पडतो, याची लक्षणे सामान्यपणे उशीरा किशोरावस्थे मध्ये किंवा प्रौढतेत दिसून येते.

प्रतिबंध:

स्किझोफ्रेनिया अचूक कारण अज्ञात आहे, तर संशोधकांचा असा विश्वास आहे की, अनुवांशिक, पर्यावरण आणि न्यूरोकेमिकल घटकांचे मिश्रण त्याच्या विकासाचे योगदानाने स्किझोफ्रेनिया होऊ शकतो. जरी स्किझोफ्रेनिया होऊ नये म्हणून बचावात्मक धोरणे अद्याप पूर्णपणे नियोनबध्द केली गेलेली नाहीत. व्यक्ती समुपदेशन आणि वेळेवर मानसीक आरोग्य हस्तक्षेपमुळे स्किझोफ्रेनियाचा लक्षणीय परिणाम आपण सुधारू शकतो. व्यक्तीच्या वर्तन वेळीच ओळखून आणि लक्षणेबद्दल जागरुकता वाढविणे, तसेच मानसीक आरोग्यसेवा व्यावसायिक शिक्षक, कुटुंबांना जोखीम घटक ओळखून आणि मदत शोधून, प्रतिबंधित करणे किंवा मदत करणे हे महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावू शकते. मानसीक आजार आणि डिसऑर्डरचा प्रभाव वेळीच जाणून घेऊन कमी करणे गरजेचे आहे.

उपचार:

स्किझोफ्रेनियाचे प्रभावी उपचार एक बहुआयामी दृष्टीकोनातून समाविष्ट आहे. जो औषधे, मनोवैज्ञानिक थेरेपी आणि सामाजिक आधार यांना एकत्र करते. अँटीसायकोइकोटिक औषधे सामान्यत: लक्षणे व्यवस्थापित करण्यासाठी आणि आजाराचा पुनराआघात टाळतात. संज्ञानात्मक-वर्तनात्मक थेरपी, कौटुंबिक थेरेपी, आणि व्यावसायिक पुनर्वसन यासारख्या हस्तक्षेपांची देखील आवश्यक आहे. त्यांच्या जीवनाची गुणवत्ता सुधारण्यासाठी व्यक्तींना मदत करणे आवश्यक आहे. प्रत्येक व्यक्तीच्या विशिष्ट गरजा पूर्ण करण्याच्या उपचारांची योजना करणे आवश्यक आहे. लक्षण तीव्रता, वैयक्तिक प्राधान्ये आणि कॉमोरबिड (Comorbid) घटकांचा विचार करावा लागतो.

पुनर्वसन:

पुनर्वसनातून स्वातंत्र्य पुन्हा मिळविण्यासाठी, त्यांच्या सामाजिक कार्यक्षमतेस वाढविण्यासाठी आणि त्यांच्या मध्ये पुन्हा समाजक्षम तयार करण्यासाठी एक महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते. अश्या पेशंट व केअर गिव्हर्स समुदायांना मनोविश्लेषण प्रशिक्षण, व्यावसायिक आधार, गृहनिर्माण सहाय्य आणि सामाजिक एकत्रीकरण यासह विविध पैलूंवर लक्ष केंद्रित करणे. त्यांच्या स्वत: ची प्रशंसा, ज्ञान अर्जित करणे आणि प्रदान करून प्रत्येक पुनर्वसन प्रोग्रामला सशक्त करण्याचा हेतू आहे. अर्थपूर्ण रोजगार आणि सामाजिक सहभागासाठी संधी प्राप्त करणे.

पुनर्प्राप्ती*

आधारित दृष्टीकोनांना प्रोत्साहन देऊन पुनर्वसन कार्यक्रम पेशंट व केअर गिव्हर यांना सार्वजनिक जीवनाची परतण्यास करण्यास मदत करते. भारतातील सध्याची परिस्थिती: भारतात, स्किझोफ्रेनिया एक महत्त्वपूर्ण आजार आहे.ही एक सार्वजनिक आरोग्यविषयक चिंता आहे, अंदाजे 1.3% लोकसंख्येच्या अंदाजानुसार पेशंट आहेत. तथापि, विकारांच्या प्रभावी व्यवस्थापनास अडथळा आणणारी अनेक आव्हाने आहेत. मर्यादित मानसिक आरोग्य संरचना, अपर्याप्त मानसिक आरोग्य व्यावसायिकांसह, जागरूकता कमी असणे, सामान्य लोकांना मानसिक आजार याविषयी माहिती नसणे हे सर्व मुद्दे प्रारंभिक निदान आणि उपचारांमध्ये अडथळे आणतात. याव्यतिरिक्त, पुनर्वसन सुविधा आणि समुदाय-आधारित आधार कार्यक्रमांची कमतरता स्किझोफ्रेनियासह व्यक्तींना समाजात वाढवण्याची संधी मर्यादित करते. या आव्हानांना सर्वांच्या समोर मांडणे व शासकीय स्तरावर मानसिक आरोग्य सेवा, व्यापक शिक्षण मोहिम आणि प्राथमिक आरोग्य सेवा मध्ये मानसिक आरोग्य एकत्रीकरण आवश्यक आहे.

निष्कर्ष:

जागतिक स्किझोफ्रेनिया दिवस एक आठवण म्हणून कार्य करते की स्किझोफ्रेनिया एक जागतिक समस्या आहे जी व्यक्ती, कुटुंबांना प्रभावित करते. प्रतिबंधात्मक, उपचार आणि पुनर्वसन यावर लक्ष केंद्रित करून आपण स्किझोफ्रेनियासह राहणा-या लोकांच्या जीवनात सुधारणा करू शकतो आणि मानसिक आजाराच्या सभोवतालच्या परिस्थितीत सकारात्मक बदल करू शकतो. सरकार, हेल्थकेअर व्यावसायिक आणि समुदायांसाठी एकत्रितपणे कार्य करणे आवश्यक आहे. स्किझोफ्रेनियासह व्यक्तींना आधार आणि संधी मिळू शकतात आणि हे केवळ सामूहिक प्रयत्नांद्वारे आपण समाज निर्माण करू शकतो जे मानसिक आरोग्य कल्याण आपल्या देशात घडवू शकतो.

लेखक

विरसेन साळोखे

सदस्य- मानसिक आरोग्य आढाव बैठक, महाराष्ट्र शासन

#trendingreels #mentalhealth #mentalhealthmatters #trending #mentalhealthawareness

×

ऑटिझम, किंवा ऑटिझम स्पेक्ट्रम डिसऑर्डर (एएसडी), एक विकासात्मक विकार आहे जो संवाद, सामाजिक परस्परसंवाद आणि वर्तनावर परिणाम करतो. ऑटिझम ही एक आजीवन स्थिती आहे जी सहसा लवकर बालपणात दिसून येते. लक्षणे व्यक्तींमध्ये मोठ्या प्रमाणात बदलू शकतात आणि सौम्य ते गंभीर असू शकतात. या लेखात, आम्ही ऑटिझमची लक्षणे, उपचार पद्धती आणि व्यवस्थापन धोरणांवर चर्चा करू.

ऑटिझमचे नेमके कारण अद्याप पूर्णपणे समजले नसले तरी, संशोधनात असे दिसून आले आहे की असे अनेक जोखीम घटक आहेत ज्यामुळे मुलामध्ये ऑटिझम होण्याची शक्यता वाढते. या जोखीम घटकांमध्ये हे समाविष्ट आहे:

आनुवंशिकता:

ऑटिझममध्ये एक मजबूत अनुवांशिक घटक असल्याचे मानले जाते आणि संशोधनात असे दिसून आले आहे की काही अनुवांशिक उत्परिवर्तनांमुळे ऑटिझम विकसित होण्याचा धोका वाढू शकतो.

पर्यावरणीय घटक:

विषारी द्रव्यांसारख्या काही पर्यावरणीय घटकांच्या संपर्कात आल्याने ऑटिझम होण्याचा धोका वाढू शकतो.

मातेचे आरोग्य:

गर्भधारणेदरम्यान आईचे आरोग्य देखील ऑटिझमच्या विकासामध्ये भूमिका बजावू शकते, माता संक्रमण, गर्भधारणेचा मधुमेह आणि प्रसूतीपूर्व काही औषधे आणि रसायनांच्या संपर्कात येण्यामुळे संभाव्य धोका वाढू शकतो.

हे लक्षात घेणे महत्त्वाचे आहे की हे जोखीम घटक ऑटिझमला कारणीभूत ठरतात असे नाही, तर ते विकसित होण्याची शक्यता वाढते. याव्यतिरिक्त, ऑटिझमचे निदान साधारणपणे 2-3 वर्षांच्या वयाच्या आसपास केले जाते, आणि हे असे काही नाही जे नंतरच्या आयुष्यात विकसित किंवा होऊ शकते.

ऑटिझमची लक्षणे:

ऑटिझम हा एक स्पेक्ट्रम डिसऑर्डर आहे, ज्याचा अर्थ असा आहे की तो व्यक्तींना वेगळ्या प्रकारे प्रभावित करतो आणि लक्षणे सौम्य ते गंभीर असू शकतात. ऑटिझमच्या काही सामान्य लक्षणांमध्ये हे समाविष्ट आहे:

सामाजिक परस्परसंवादात अडचण:

ऑटिझम असलेल्या व्यक्तींना डोळ्यांशी संपर्क साधणे, चेहऱ्यावरील हावभावांचा अर्थ लावणे आणि सामाजिक संकेत समजणे यासारख्या सामाजिक परस्परसंवादांशी संघर्ष होऊ शकतो.

पुनरावृत्ती वर्तणूक:

पुनरावृत्ती होणारी वर्तणूक, जसे की पुढे-मागे डोलणे, हात फडफडणे आणि शब्द किंवा वाक्ये पुनरावृत्ती करणे, ऑटिझम असलेल्या व्यक्तींमध्ये सामान्य आहे.

संप्रेषणातील अडचणी:

ऑटिझम असलेल्या व्यक्तींना तोंडी संवाद साधण्यात, हातवारे वापरण्यात किंवा भाषा समजण्यात अडचण येऊ शकते.

संवेदी समस्या:

संवेदी समस्या, जसे की प्रकाश, आवाज किंवा स्पर्शासाठी अतिसंवेदनशील असणे, ऑटिझम असलेल्या व्यक्तींमध्ये सामान्य आहे.

असामान्य स्वारस्ये:

ऑटिझम असलेल्या व्यक्तींना एखाद्या विशिष्ट विषयात किंवा क्रियाकलापामध्ये तीव्र स्वारस्य असू शकते आणि ते त्यावर स्थिर होऊ शकतात.

ऑटिझम साठी उपचार पद्धती:

ऑटिझमवर सध्या कोणताही इलाज नाही, परंतु अशा अनेक उपचार पद्धती आहेत ज्या लक्षणे व्यवस्थापित करण्यात आणि ऑटिझम असलेल्या व्यक्तींचे जीवनमान सुधारण्यास मदत करू शकतात. सर्वात प्रभावी उपचार पद्धती व्यक्तीच्या विशिष्ट लक्षणांवर आणि गरजांवर अवलंबून असेल. ऑटिझमसाठी सर्वात सामान्य उपचार पद्धतींमध्ये हे समाविष्ट आहे:

अप्लाइड बिहेवियर अॅनालिसिस (ABA):

ABA ही एक थेरपी आहे जी ऑटिझम असलेल्या व्यक्तींना नवीन कौशल्ये आणि वर्तन शिकवण्यासाठी सकारात्मक मजबुतीकरण वापरते.

स्पीच थेरपी:

स्पीच थेरपी ऑटिझम असलेल्या व्यक्तींना त्यांचे संवाद कौशल्य जसे की बोलणे, ऐकणे आणि भाषा समजणे सुधारण्यास मदत करू शकते.

ऑक्युपेशनल थेरपी:

ऑक्युपेशनल थेरपी ऑटिझम असलेल्या व्यक्तींना अशी कौशल्ये विकसित करण्यात मदत करू शकते ज्यामुळे त्यांना दैनंदिन क्रियाकलाप करणे शक्य होईल, जसे की ड्रेसिंग, ग्रूमिंग आणि स्वतःला खायला घालणे.

औषधोपचार:

ऑटिझमची काही लक्षणे व्यवस्थापित करण्यासाठी औषधे वापरली जाऊ शकतात, जसे की चिंता, आक्रमकता आणि अतिक्रियाशीलता.

ऑटिझमसाठी व्यवस्थापन धोरणे:

उपचार पद्धतींव्यतिरिक्त, अनेक व्यवस्थापन धोरणे आहेत जी ऑटिझम असलेल्या व्यक्तींना त्यांची लक्षणे व्यवस्थापित करण्यात आणि त्यांच्या जीवनाची गुणवत्ता सुधारण्यात मदत करू शकतात. ऑटिझमसाठी काही सर्वात प्रभावी व्यवस्थापन धोरणांमध्ये हे समाविष्ट आहे

एक संरचित दिनचर्या तयार करणे:

ऑटिझम असलेल्या व्यक्ती सहसा संरचित दिनचर्या उत्तम प्रकारे करतात, म्हणून दैनंदिन वेळापत्रक तयार केल्याने त्यांना अधिक सुरक्षित वाटण्यास आणि चिंता कमी करण्यास मदत होते.

संवेदी-अनुकूल वातावरण प्रदान करणे:

ऑटिझम असलेल्या व्यक्तींना सहसा संवेदनासंबंधी समस्या असतात, म्हणून संवेदना-अनुकूल वातावरण प्रदान केल्याने त्यांना अधिक आरामदायक वाटण्यास आणि संवेदी ओव्हरलोड कमी करण्यात मदत होऊ शकते.

सामाजिक परस्परसंवादांना प्रोत्साहन देणे:

जरी ऑटिझम असलेल्या व्यक्तींना सामाजिक परस्परसंवादाचा सामना करावा लागतो, तरीही त्यांना सामाजिक आणि मित्र बनवण्यासाठी प्रोत्साहित करणे महत्वाचे आहे.

काळजी घेणाऱ्यांना आधार देणे:

ऑटिझम असलेल्या व्यक्तीची काळजी घेणे आव्हानात्मक असू शकते, त्यामुळे काळजी घेणाऱ्यांना आधार आणि संसाधने प्रदान करणे आवश्यक आहे.

निष्कर्ष:

ऑटिझम ही एक जटिल व्याधी आहे जी व्यक्तींना वेगळ्या प्रकारे प्रभावित करते आणि लक्षणे सौम्य ते गंभीर असू शकतात. ऑटिझमवर सध्या कोणताही इलाज नसला तरी, अनेक उपचार पद्धती आणि व्यवस्थापन धोरणे आहेत जी ऑटिझम असलेल्या व्यक्तींना त्यांची लक्षणे व्यवस्थापित करण्यात आणि त्यांच्या जीवनाची गुणवत्ता सुधारण्यास मदत करू शकतात. तुम्हाला किंवा तुमच्या प्रिय व्यक्तीला ऑटिझम असल्याची शंका असल्यास, योग्य निदान करणार्‍या आणि योग्य उपचार आणि व्यवस्थापन धोरणांची शिफारस करणार्‍या योग्य आरोग्यसेवा व्यावसायिकाकडून मूल्यांकन घेणे महत्त्वाचे आहे.

लेखक

विरसेन साळोखे

Member of Mental Health Review Board, Maharashtra Govt.

#mentalhealth #mentalhealthmatters